[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zeszyty
PRASOZNAWCZE
Kraków 2000
IGNACY S. FIUT
PISMA SPO£ECZNO-KULTURALNE
W LATACH 1989–2000
spo³eczno-kulturalnych w Polsce. ¯ycie spo³eczno-kulturalne i li-
teracko-artystyczne uleg³o ciœnieniu zmian ustrojowych, przemianom
ideologicznym oraz komercjalizacji. Ta dziedzina duchowoœci, maj¹ca w Pol-
sce szczególn¹ pozycjê, poddana zosta³a procesom o charakterze
¿ywio³owym, które dotyczy³y transformacji ca³ej sfery mediów
1
. Zniesienie
centralnego sterowania pras¹, wydawnictwami i kolporta¿em, cenzury pre-
wencyjnej oraz zmiany w finansowaniu wydawnictw spowodowa³y upadek
zdecydowanej wiêkszoœci pism, dominuj¹cych na rynku w poprzedniej
rzeczywistoœci ustrojowej
2
. Miejsce tamtych pism stopniowo zajmowa³y
nowe inicjatywy wydawnicze, które musia³y siê jednak uporaæ z now¹ sy-
tuacj¹ ekonomiczn¹ i czytelnicz¹ na rynku prasowym, rz¹dz¹cym siê za-
sadami wolnej konkurencji, kiedy to dzienny nak³ad prasy spad³ trzykrotnie, a
liczba tytu³ów prawie siê potroi³a. Problematyka kulturalno-spo³eczna zosta³a
najpierw zdominowana przez politykê, by nastêpnie zmierzaæ do miejsca,
które zajmuje w rozwiniêtych spo³eczeñstwach demokratycznych, tj, stawaæ
siê platform¹, na której twórcy przedstawiaj¹ swe dokonania artystyczne,
pretenduj¹ce do utworów o wartoœciach uniwersalnych.
Na szczególn¹ uwagê wœród pism spo³eczno-kulturalnych (PSK) zas³uguj¹
pisma literacko-artystyczne (PLA), które — ze wzglêdu na dominacjê w kul-
turze polskiej „momentu literackiego” — najlepiej odzwierciedlaj¹ kierunki
1
S. ¯ó³kiewski: Wiedza o kulturze literackiej, Warszawa 1980, s. 153-154 i 156-163.
2
Por. J. K ³ o s s o w i c z: Czasopisma kulturalne, problematyka kulturalna w mediach, (w:) G. G. Kopper,
I. Rutkiewicz, K. Schliep, Media i dziennikarstwo w Polsce 1989-1995, Kraków 1996, s. 111-118.
R. XLIII, nr 3–4 (163–164)
Uwagi ogólne
P
o prze³omie roku 1989 nast¹pi³a radykalna zmiana sytuacji pism
PISMA SPO£ECZNO-KULTURALNE 1989–2000
65
zmian w czasopiœmiennictwie spo³eczno-kulturalnym po roku 1989
3
. Dobrze
wyra¿a tê sytuacjê wypowiedŸ Andrzeja Zawady:
Najwa¿niejsza zmiana w ¿yciu literackim, jaka dokonuje siê od kilku lat, to rozkwit
czasopism regionalnych i œrodowiskowych, po³¹czona z utrat¹ intelektualnej ikry
przez czasopisma tzw. ogólnopolskie. Poziom tych czasopism jest oczywiœcie
zró¿nicowany, zasiêg te¿, ale cenny jest autentyzm. Czasopisma tzw. ogólnopol-
skie bardzo ju¿ skostnia³y i stopniowo trac¹ zarówno walor re-
prezentatywnoœci, jak i atrakcyjnoœci. Pismo o zasiêgu powszechnym by³oby
bardzo potrzebne, dezorientacja w sprawach literackich jest wœród zawodowej in-
teligencji — zw³aszcza wœród nauczycieli — du¿a, lecz powo³anie i utrzymanie na
przyzwoitym poziomie takich pism wymaga przemyœlenia miejsca kultury i eduk-
acji w tym spo³eczeñstwie
4
.
Przez PSK w szerokim sensie rozumie siê periodyk prezentuj¹cy przede
wszystkim ró¿ne formy kultury, sztuki, myœli spo³eczno-politycznej i szeroko
pojmowanej kultury masowej. Pisma te przedstawiaj¹ zarówno elementy
„kultury wysokiej”, „kultury narodowej” polskiej i obcej, „kultur re-
gionalnych”, jak i „kultur ma³ych ojczyzn”.
Bior¹c pod uwagê rodzaj sztuki i pismo, które j¹ prezentuje, z wy³¹cze-
niem periodyków typowo literackich, omówionych obszernie w innym miej-
scu
5
, sytuacja przedstawia siê nastêpuj¹co:
— pisma ogólnoartystyczne z elementami spo³ecznymi:
Machina
,
Wiadomoœci Kulturalne
,
Xuxem
,
Kartki, pod tytu³em
,
Borussia
,
Krasnogruda
,
KurWar
,
Proglas
,
Œl¹sk
,
Pomerania
;
— film:
Ekran
,
Filmowy Serwis Prasowy
,
Film
,
Film Pro
,
Kino
,
Cinema
Press-Video
,
Film na Œwiecie
,
Konkurs
,
Iluzjon
,
Kwartalnik Filmowy
,
Powiêk-
szenie
,
Cinema
.
Najwiêkszy Europejski Magazyn Filmowy
,
Easy Riders
;
— teatr:
Dialog
,
Re¿yser
,
Ruch Teatralny
,
Scena
,
Teatr
,
Didaskalia — Ga-
zeta Teatralna
,
Notatnik Teatralny
,
Dramaturgia Polska
;
— rzeŸba:
Oroñsko
.
Kwartalnik RzeŸby
;
— malarstwo i sztuki plastyczne:
Formy
,
Art & Business
,
Gazeta Ma-
larzy i Poetów
,
Pokaz
,
Exit
.
Nowa Sztuka w Polsce
,
Format
,
G³os Plastyków
,
Magazyn Sztuki
,
Impresje. Magazyn Artystyczny
;
— muzyka:
Ruch Muzyczny
,
Jazz Forum
,
Bluesman
,
Disco Polo
,
Popcorn
,
Rock Power
,
Studio. Magazyn P³ytowy i Radiowy
,
Super Disco
,
Tylko Rock
,
Video Business
,
Video Club
,
Video Hit
,
¯ycie Muzyczne
,
Gazeta Muzyczna
,
Canor
,
Filharmonia
,
Gitara i Bas
,
Scena Operowa
,
Œpiewak Œl¹ski
,
Vovo.
Magazyn Muzyczny
,
Modi. Pismo poœwiêcone muzyce dawnej
,
Tumult.
Przegl¹d Ideo-graficzny
,
TSL
.
Niezale¿ny Kwartalnik Muzyczny
,
Metal Side
;
— fotografia:
Szeœæ x Dziewiêæ (6 x 9)
,
Foto
;
— taniec:
Taniec
,
Œwiat Tañca
,
Nauczyciel Tañca Towarzyskiego
,
Nowe
„Tañczmy”
;
— sztuka ludowa:
Twórczoœæ Ludowa
,
Regiony
,
Konteksty
,
£an
;
3
Dekada 1986–1996 w literaturze polskiej. Ankieta „Dykcji. Pisma literacko-artystycznego”,
Dykcja
1997 nr
6, s. 33–67.
4
Ibid., s. 67.
5
Por. I. S. F i u t: Pisma literacko-artystyczne w latach 1989–1996 (struktura, dynamika rozwoju
i zawartoϾ),
Dykcja. Pismo Literacko-Artystyczne
1997, nr 6, s. 54–63.
66
IGNACY S. FIUT
— architektura:
Projekt
,
Architekton
,
Dom i Wnêtrze
,
Magazyn Bu-
dowlany
,
Mój Dom
,
Architektura-Murator
;
Jeœli idzie o zainteresowanie filozofi¹, socjologi¹, psychologi¹, histori¹,
prócz pism bran¿owo zorientowanych, bêd¹cych organami odpowiednich sto-
warzyszeñ naukowych (np. w dziedzinie filozofii wydawane s¹ m.in. na-
stêpuj¹ce tytu³y:
Kwartalnik Filozoficzny
,
Przegl¹d Filozoficzny
,
Nowa Kry-
tyka
,
Principia
,
Edukacja Filozoficzna
,
Sztuka i Filozofia
,
Etyka
), zagadnienia
filozoficzne s¹ tak¿e systematycznie podejmowane przez pewn¹ liczbê PSK.
S¹ to np. —
Koniec Wieku
,
Arka
,
Magazyn Sztuki
,
Teksty Drugie
,
Zeszyty Li-
terackie
,
Znak
,
Odra
,
Opcje
,
Res Publica Nowa
,
Wiadomoœci Kulturalne
.Pi-
sma te podnosi³y np. takie tematy: „Idea wspó³czesnego konserwatyzmu i jej
oddzia³ywanie na Europê” (
Arka
, 1995 nr 57, 3), „O idei sztuki politycznej”
(
Magazyn Sztuki
1994 nr 4), „Nauki spo³eczne wobec wielkiej zmiany” (
Odra
1996 nr 3), „Wittgenstein i Nietzsche” (
Koniec Wieku
1996 nr 8) i „Dzie-
dzictwo pozytywizmu” (
Znak
1996 nr 2), „Refleksja o rozwoju i regresie
cz³owieczeñstwa” (
Forum Myœli Wolnej
2000 nr 5), „Dwie demokracje”
(
bruLion
1998, nr 1/23/).
Niew¹tpliwie najczêœciej PSK zajmuj¹ sie zagadnieniami historycznymi,
szczególnie histori¹ wspó³czesn¹ i najnowsz¹, proponuj¹c jej rozumienie ra-
dykalnie odmienne od tego, które prezentowano w PRL. Historia Polski i Eu-
ropy, dzieje „ma³ych ojczyzn” i regionów, przede wszystkim Europy Œrod-
kowo-Wschodniej oraz próby o¿ywienia historii, najczêœciej goszcz¹ na
³amach tych periodyków. W grupie tej znajduj¹ siê m.in. nastêpuj¹ce pisma:
Arcana, Fronda
,
Karta
,
Borussia
,
Krasnogruda
,
WiêŸ
,
Mazowsze
,
Œl¹sk
,
Po-
merania
,
Archeologia ¯ywa
, ale i typowe pisma popularyzuj¹ce historiê —
Mówi¹ wieki
czy
Spotkania z Zabytkami
.
Do pism spo³eczno-politycznych nale¿¹ tak¿e du¿e i wa¿ne periodyki, jak
tygodniki:
Polityka
,
Wprost
,
Fakty
,
Tygodnik SolidarnoϾ
,
Tygodnik Po-
wszechny
i inne, lecz problematyka spo³eczno-kulturalna po roku 1989 na ich
³amach uleg³a marginalizacji i sprowadza siê do zainteresowania sprawami
aktualnymi, determinowanymi bie¿¹c¹ koniunktur¹ polityczn¹. Bardziej pro-
fesjonalnie traktuj¹ o problematyce kulturalnej pisma spo³eczno-polityczne o ró¿-
nych orientacjach ideowych, do których nale¿¹:
Kultura
,
Odra
,
Dziœ
,
Przegl¹d Polityczny
,
Res Publika Nowa
,
Zdanie
,
Spo³eczeñstwo Otwarte
,
Fronda
,
Arkana
,
Brzask
,
Nigdy wiêcej
,
Pe³nym g³osem
,
Res Humana
,
Arcana
,
Europa
,
Transit
,
Lew¹ nog¹
,
Forum Myœli Wolnej
.
Ogólna charakterystyka i czas powstawania PSK
Na ogóln¹ liczbê pism spo³eczno-kulturalnych, która na koniec roku 2000
wynosi³a ok. 700 tytu³ów, w tym ok. 130 zawieszonych, po wy³¹czeniu pism
wydawanych przez partie polityczne i instytucje wyznaniowe, stwierdzono
istnienie 579 tytu³ów tego typu periodyków. Na po³owê roku 1999 prasa pol-
ska liczy³a ok. 3400 tytu³ów, a wiêc pisma spo³eczno-kulturalne stanowi³y ok.
PISMA SPO£ECZNO-KULTURALNE 1989–2000
67
20% ogó³u wydawanych gazet i czasopism. S¹ to pisma powsta³e przed 1980
rokiem — 57 tytu³ów (10,2%), po 1980 roku — 47 tytu³ów (8,5%) oraz pi-
sma masowo zak³adane po 1989 roku, tj. 442 tytu³y (81,3%). Wœród cza-
sopism powsta³ych przed 1980 rokiem i ukazuj¹cych siê do dzisiaj znajduj¹
siê m.in. takie jak:
Polityka
,
Przekrój
,
Tygodnik Powszechny
,
Odra
,
Ruch Mu-
zyczny
,
Literatura na Œwiecie
,
WiêŸ
,
Film na Œwiecie
,
Œpiewak Œl¹ski
,
Po-
merania
,
Znak
i ukazuj¹cy siê z przerwami od 1884 roku, wznowiony w 1982
—
Przegl¹d Powszechny
. Granicê roku 1980 przyjêto dlatego, ¿e wiele re-
dakcji PSK podejmowa³o wczeœniej dzia³alnoœæ wydawnicz¹ w „drugim
obiegu” — poza zasiêgiem cenzury i dopiero rejestrowa³o siê w roku 1989.
Po roku 1980 powsta³y m.in. takie wa¿ne tytu³y jak:
Wprost
,
Res Publica
Nowa
(w latach 1987–1992 jako
Res Publica
),
Czas Kultury
,
Arka, bruLion
,
Akcent
,
Karta
,
Krytyka
,
Ogród
i
Zeszyty Literackie
. Wsród pism spo³ecz-
no-kulturalnych, zak³adanych masowo po prze³omie w 1989 roku, na uwagê
zas³uguj¹ m.in. nastêpuj¹ce:
Wiadomoœci Kulturalne
,
Sycyna
,
Machina
,
Œl¹sk
,
Spo³eczeñstwo Otwarte
,
Pokaz
,
Format
,
Oroñsko
,
Nowy Nurt
,
Metafora
,
Kra-
snogruda
,
Opcje
,
Fronda
,
Kwartalnik Artystyczny
,
Magazyn Sztuki
,
Arcana
,
Tarniny
,
Strony
,
Tygiel Kultury
,
Ruch Teatralny
,
Exit
,
Nowa Fantastyka
(kon-
tynuacja wydawanej w latach 1982 –1990
Fantastyki
)i
Dziœ i Jutro
. I tak w
kolejnych latach odnotowano pojawienie siê wielu nowych tytu³ów pism sp-
o³eczno-kulturalnych, ukazuj¹cych sie na rynku prasowym bardziej lub mniej
systematycznie do po³owy 1998 roku: w 1989 powsta³o tych tytu³ów — 25, w
1990 — 51, 1991 — 61, 1992 — 68, 1993 — 55, 1994 — 30, 1995 — 28,
1996 — 10, 1997 — 7, 1998 — 12, 1999 — 10, 2000 — 9. Pozosta³e 122 od-
notowanych tytu³ów, za³o¿onych po 1989, a do po³owy 2000 r., uleg³o li-
kwidacji lub zawieszeniu. Jeœli chodzi o periodycznoœæ tych pism, by³o to 18
tygodników, 15 dwutygodników, 2 dwutygodniki regionalne, 165 miesiêcz-
ników, 34 miesiêczniki regionalne, 30 dwumiesiêczników, 9 dwumiesiêcz-
ników regionalnych, 134 kwartalniki i inne periodyki (np. pó³roczników i
nieregularników), 89 pism lokalnych i sublokalnych oraz 39 pism okreœlo-
nych jako bezwzglêdnie zlikwidowane o ró¿nej periodycznoœci. (Ze wzglêdu
na to, ¿e zgodnie z prawem redakcja mo¿e zawiesiæ sw¹ dzia³alnoœæ
wydawnicz¹ nawet na cztery lata, powy¿sze liczby maj¹ charakter
przybli¿ony i podlegaæ mog¹ weryfikacji.)
PLA na tle PSK
Ogólna liczba pism literacko-artystycznych (PLA), odnotowana w ba-
danym okresie, wynosi³a 118 tytu³ów, z czego w latach 1989–1996 upad³o
tych pism 16, co stanowi 21,5 % ogó³u tytu³ów wydawanych, zaœ 17,6 % —
ogó³u tytu³ów powsta³ych po 1989 roku. W podobnym okresie upad³o lub
zosta³o zawieszonych ok. 120 tytu³ów pism spo³eczno-kulturalnych, co sta-
nowi 21,8% tego typu periodyków. Najczêœciej wœród PLA upada³y pisma o
najwy¿szej czêstotliwoœci wydawania, tj. — tygodniki i dwutygodniki oraz
68
IGNACY S. FIUT
pisma lokalne. Te ostatnie stanowi³y 44% ogó³u zaniechanych inicjatyw wy-
dawniczych. Pisma o innej periodycznoœci zmienia³y sw¹ czêstotliwoœæ
ukazywania siê, by przejœæ do kategorii tzw. „nieregularników”. Obecnie
przyznaje siê do tego typu periodycznoœci wydawania 10 redakcji. Pobie¿na
analiza innych tytu³ów sugeruje, ¿e „nieregularników” jest o wiele wiêcej.
Niektóre pisma zawiesza³y dzia³alnoœæ, by nastêpnie wróciæ na rynek, czêsto
pod zmienionym tytu³em; np.
Literatura
,
Autograf-post
,
Strony
,
Koniec Wie-
ku
czy
Zdanie
.
Jeœli idzie o periodycznoœæ PLA, to by³y to 2 tygodniki i 2 dwutygodniki
(3,4%), 30 miesiêczników (25%), 12 miesiêczników regionalnych (10,3 %),
10 dwumiesiêczników (8,7%), 4 dwumiesiêczniki regionalne (4,3%), 50
kwartalników i innych periodyków(41,4%) oraz 8 pism lokalnych
i sublokalnych (6,8%).
W zwi¹zku z transformacj¹ ustrojow¹ w roku 1989, poci¹gaj¹c¹ za sob¹
rewolucyjne kapita³owe i w³asnoœciowe zmiany na rynku prasowym, tra-
dycyjna typologia PLA zosta³a w znacznym stopniu zdezaktualizowana.
Twórczoœæ literacko-artystyczna by³a wówczas udzia³em nie tylko typowych
pism tego rodzaju, których by³o bardzo ma³o, ale i pisma innego typu,
g³ównie spo³eczno-kulturalne i spo³eczno-polityczne, udostêpnia³y znaczn¹
czêœæ powierzchni materia³om zwi¹zanym z „¿yciem literackim”, prezentuj¹c
poezjê, prozê, eseje, szkice, artyku³y naukowe, recenzje, wywiady, polemiki,
dyskusje, przek³ady, a tak¿e teksty dziennikarskie dotycz¹ce literatury. Szyb-
ko jednak komercjalizacja prasy stworzy³a trudne warunki dla publikacji ma-
teria³ów literackich. To poci¹gnê³o w nastêpstwie zacieranie siê ostroœci
tradycyjnie pojmowanej kategorii „PLA”.
W zwi¹zku z zacieraniem siê granic tej kategorii, analizowano pisma,
które poœwiêca³y co najmniej 10% i wiêcej powierzchni ³amów problematyce
literackiej. Spoœród 670 tytu³ów pism spo³eczno-kulturalnych, 118 tytu³ów
spe³nia³o takie warunki — tzn. publikowa³o na w³asnych ³amach 10% i wiêcej
materia³ów zwi¹zanych z literatur¹. Nastêpnie porównano wielkoœci
powierzchni poœwiêconej literaturze i wydzielono cztery kategorie pism o
orientacji literacko-artystycznej, tj. poœwiêcaj¹ce: 10–25% powierzchni, do
50% powierzchni, do 75% powierzchni oraz powy¿ej 75% powierzchni za-
gadnieniom zwi¹zanym z literatur¹. Typowymi PLA bêd¹ zatem te, które
przeznaczaj¹ na ³amach problematyce literackiej 50% i wiêcej powierzchni.
Takich pism stwierdzono 48, to tytu³y takie, jak np.
Dekada Literacka
,
Krzy-
we Ko³o Literatury
,
Literatura na Œwiecie
,
Literatura
,
Topos
,
Fraza
,
Integ-
racje
,
Kartki
,
Metafora
,
Pracownia
,
NaG³os
,
Studium
,
Dykcja
i
Tytu³
.
Pozosta³e pisma mia³y jednak wa¿n¹ rolê w prezentacji twórczoœci literackiej
i by³y jakby drug¹ i trze- ci¹ „fal¹” czasopism, które w programach
i strategiach wydawniczych redakcji uwzglêdnia³y wagê przekazu
literackiego w komunikowaniu spo³ecznym.
Jak wiêc wygl¹da struktura tytu³ów tych pism w zwi¹zku z procentowym
udzia³em w ich powierzchni zagadnieñ zwi¹zanych z „¿yciem literackim”?
Od 10% do 25% powierzchni poœwiêca literaturze 40 tytu³ów — 34%
ca³oœci badanych pism — tj. 2 tygodniki, 7 miesiêczników, 11 miesiêczników
regionalnych, 3 dwumiesiêczniki regionalne i 14 kwartalników i innych pe-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mirabelkowy.keep.pl