Immanuel Kant z Królewca, notatki z filozofii, ebook, pdf

IMMANUEL KANT z Królewca

(1724-1804)

„Wystrzegać się złych snów”

Kant uważany jest obok Platona i Arystotelesa za jednego z najważniejszych filozofów w kulturze Zachodu. Uznał empiryczną tezę, iż doświadczenie zmysłowe jest źródłem wszystkich naszych przekonań, lecz nie mógł się zgodzić z jej sceptyczną konkluzją głoszącą, że przekonań tych nie da się uzasadnić. Odrzucił jednocześnie racjonalistyczne twierdzenie, że prawdy faktyczne o tym, co istnieje, a co nie istnieje, mogą być ustanawiane w sposób ostateczny za pomocą samego rozumu. Wytyczył sobie przeto za cel udzielenie odpowiedzi na pytanie o możliwości zdobycia wiedzy metafizycznej, czyli wiedzy mówiącej o tym, czy istnieje Bóg, czy dusza jest nieśmiertelna i czy istoty ludzkie mają wolną wolę. Zadanie to podjął w opublikowanej w 1781r. „Krytyce czystego rozumu”. Jego obszerny dorobek mówi o filozofii religii, moralności, sztuce, historii i nauce w „Krytyce czystego rozumu” także o epistemologii i metafizyce.

Kant był synem siodlarza z Królewca, miasta w Prusach wschodnich. Po ukończeniu studiów został prywatnym adiunktem uczącym dzieci rodzin pruskich, ale kontynuował własne badania i w 1755r. otrzymał tytuł docenta w Królewcu. Od tej pory wykładał na uniwersytecie, a w 1770r. został profesorem logiki i metafizyki. Jego twórczość od tego czasu dotyczyła głównie nauk przyrodniczych. W pracach tych odnaleźć można niekiedy zarodki jego późniejszej myśli, ale dopiero w „Krytyce czystego rozumu” oryginalność Kanta wyraziła się poprzez głęboko krytyczną postawę wobec racjonalistycznych roszczeń do wiedzy o sprawach metafizycznych.

Kant pisał aż do śmierci. Wiódł spokojne i uporządkowane życie w Królewcu, bardzo mało podróżował, a jego punktualność owiana była legendą.

Biografię Kanta filozofa dzieli się na dwa okresy : „przedkrytyczny” i „krytyczny”. Datą przełomową jest rok opublikowania „krytyki czystego rozumu” czyli rok 1781, przynoszący myślicielowi sławę twórcy oryginalnego systemu filozoficznego, człowieka, który podjął się dzieła gruntownej reformy filozofii. Przedstawił syntezę i zarazem krytykę swojej epoki.

W fazie „przedkrytycznej” Kant początkowo zajmował się naukami przyrodniczymi – matematyką i fizyką, dążył do przyrodniczego tłumaczenia zjawisk, podejmował także spekulację metafizyczną (interesowała go kwestia nieśmiertelności człowieka, oraz istnienia Boga, poruszona m. in. w książce „Marzenia jasnowidzącego”); pisał również prace z zakresu pedagogiki. Z tego okresu pochodzi „Ogólna historia natury i teoria nieba” (1755), w której Kant zawarł – inspirowaną mechaniką Newtona – hipotezę na temat powstania systemu słonecznego dzięki skupianiu się rozprowadzonych cząstek materii. Z podejrzliwością zaczął traktować metafizykę, dostrzegał ograniczenia rozumu.

Kantowskie krytyki obejmują odpowiednio problematykę poznania, etyki oraz estetyki i filozofii świata organicznego.

Poglądy:

- Przewrót „kopernikański”

Kant m owił o swoim projekcie krytycznym, iż stanowi „przewrót kopernikański” w filozofii. Projekt ten wiąże się z ideą krytyki – to znamię oświecenia – ugruntowującej myślenie przez obalenie dogmatycznej metafizyki. Kant ujawnia przekonanie o kryzysie kultury i usiłuje znaleźć podstawy jej odnowienia. Krytykując dotychczasową filozofię, powiada, że punktem wyjścia powinno być pytanie o możliwość i warunki uprawiania filozofii, a zatem refleksja nad teorią poznania ma poprzedzać refleksję metafizyczną. Pytanie Kanta dotyczyło tego, jak tworzy się nasza wiedza o rzeczywistości, jak przedstawienia poznającego podmiotu zostają odniesione do przedmiotu, jak doświadczenie zmysłowe umożliwia tworzenie sądów ogólnych dotyczących świata. Pytanie to filozof określał mianem „transcendentalnego”.

Kantowska teoria poznania ma charakter aprioryczny (apriori – bez doświadczenia) (na tym polega wspomniany przewrót), odwraca tradycyjnie przyjęty schemat relacji między przedmiotem a podmiotem, wskazując na prymat tego drugiego w poznaniu.

- Podział sądów na sądy a posteriori i a priori, syntetyczne i analityczne

Konstruując swój system poznawczy, Kant Wyszedł od rozróżnienia dwóch typów sądów: empirycznych, uzyskanych dzięki doświadczeniu (a posteriori), oraz niezależnych od doświadczenia, mających źródło w umyśle poznającego (a priori). Te drugie mają charakter konieczny i powszechny, są bezwyjątkowe (inaczej jest natomiast z sądami empirycznymi).Kolejny wprowadzony przez Kanta podział rozróżnia sądy analityczne - odnoszące się do wiedzy już posiadanej (orzeczenie w takim sądzie wynika z podmiotu, nie rozszerza jego definicji; sądy te jedynie rozczłonkowują pojęcia, nie mówią nic, co nie zawierałoby się już w pojęciu podmiotu), i syntetyczne, poszerzające wiedzę (zawierające to co wykracza poza podmiot, poza definicję owego podmiotu).

Łącząc owe kryteria Kant mówił o sądach analitycznych (zawsze a priori) i syntetycznych a posteriori oraz syntetycznych a priori. Te ostatnie stały się dla filozofa szczególnie ważne, choć kłopotliwe, gdyż zawierają w sobie wiedzę rozszerzającą pojęcie podmiotu i zarazem nie wywodzą się z doświadczenia. Zdając sobie sprawę z problemu związanego z tymi sądami, nie kwestionując wszakże ich istnienia(zdaniem filozofa pojawiają się one na gruncie matematyki i przyrodoznawstwa, w błędny sposób aspiruje do nich metafizyka), Kant pytał, jak są możliwe?

- poznawanie zmysłowe i rozumowe,

Kant przyjął założenie, iż poznanie zawdzięcza człowiek dwóm władzom: zmysłom i rozumowi, łączył w ten sposób racjonalizm z empiryzmem. Zdaniem filozofa poznajemy, wchodząc w zmysłowy kontakt ze światem i następnie rozumiejąc, uogólniając dane empiryczne. owo spotkanie racjonalizmu z empiryzmem stanowiło dla Kanta gwarancję prawdziwości poznania. Zajmując się wspomnianymi władzami poznawczymi, filozof opracował „logikę transcendentalną” (ukazującą zasady myślenia apriorycznego) oraz „estetykę transcendentalną” (ukazującą aprioryczne czynniki poznania zmysłowego). Kant zwrócił ponadto uwagę, że działalność rozumu wiąże się z dwoma funkcjami: tworzeniem pojęć na podstawie materiału zmysłowego oraz wyciąganiem wniosków spoza dziedziny doświadczenia; pierwszą z nich określił mianem „intelektu”, drugą „rozumu”. Stąd Kantowska krytyka umysłu na trzy działy:

- estetykę (jej dziedziną jest zmysłowość),

- analitykę (zajmuje się intelektem),

- dialektykę (teorię rozumu).

- aprioryczne formy poznania,

Zdaniem Kanta podstawą poznania są wrażenia, które powstają w stykających się z rzeczami zmysłach, pobudzanych przez nie – w ten sposób powstają dane naoczne. Jednakże, jak zauważa filozof, w danych naocznych, prócz wrażeń, znajdują się jeszcze dwa czynniki, pozwalające organizować owe wrażenia: czas i przestrzeń – aprioryczne formy poznania zmysłowego, w które ujmujemy wrażenia, swoiste sposoby postrzegania rzeczywistości (formy te nie są czymś istniejącym realnie, lecz należą do poznającego podmiotu, odnoszą się do wszystkich zjawisk, jak pisał Kant, są empirycznie realne i transcendentalnie idealne). Istnienie owych form warunkuje możliwość nauki apriorycznej.

- aprioryczne kategorie poznania,

Kant dowodzi, że również „intelekt” ma swoje aprioryczne kategorie poznania (jest ich dwanaście). Według filozofa wprowadza on je do uzyskanych danych naocznych. W ten sposób to podmiot konstruuje przedmiot poznania, zespalając za pomocą pojęć związane z nim dane naoczne. W procesie poznania świadomość poznającego podmiotu projektuje własną jedność na otaczający ją świat. Władza wyobraźni dzięki schematowi transcendentalnemu podporządkowuje dane naoczne pojęciom „intelektu”. Zarówno dane naoczne, jak i kategorie da się bowiem określić czasowo. Kant wskazuje między innymi na następujące pojęcia pozwalające tworzyć z danych naocznych przedmioty poznania: substancja, przyczynowość, wzajemne działanie.

Jeśli chodzi o problem sądów a priori, to Kant powiada, że odnoszą się one do przedmiotów, które są przez nie kształtowane. W ten sposób filozof kwestionuje przeciwstawienie podmiot – przedmiot, dowodząc ich związku, tego, że podmiot stanowi w poznaniu warunek przedmiotu. Podobnie podważone zostało przez Kanta przeciwstawienie doświadczenia – aprioryczna myśl; ta druga kształtuje pierwsze.

- krytyka metafizyki

Filozof poddał krytyce metodę filozofii – metafizyki, zauważył, iż zajmuje się ona przedmiotami znajdującymi się poza obszarem doświadczenia, a chce uzyskać naukową pewność. kant analizując twierdzenia metafizyki, zestawił je w paty tzw. antynomii, wskazując ich sprzeczności (np. świat jest ograniczony przez czas i przestrzeń, ma początek w czasie i granice w przestrzeni – świat jest nieograniczony).

Kantowską teorię poznania charakteryzuje nie tylko połączenie racjonalizmu z empiryzmem, ale i agnostycyzm. Filozof założył rozróżnienie rzeczy jako zjawiska – tego, co jest przedmiotem zmysłów, oraz rzeczy „samej w sobie” (Dinge an sich), noumenu, takiej jaką jest naprawdę. Kiedy zjawiska są, zdaniem Kanta, poznawalne, rzeczy „same w sobie” pozostają niepoznawalne (poznanie ludzkie jest zatem ograniczone).

Agnostycyzm nie doprowadził jednak Kanta do zanegowania myśli o konieczności poznania świata; świat zjawisk – fenomenów jest przecież światem człowieka, jego rzeczywistością; ludzie postrzegają ją w podobny sposób i mogą tworzyć dotyczącą jej wiedzę.

Rozum ma odnosić poznanie uzyskane dzięki aktywności zmysłów i intelektowi (częściowe i ograniczone) do tego, co nieskończone, absolutne, całościowe. Dokonuje tego dzięki posiadaniu pojęć-idei, takich jak: dusza, wszechświat, Bóg. Idee te ujmują całość doświadczenia: wewnętrznego, zewnętrznego i wszelkiego doświadczenia.

Idee te są podstawą metafizyki. Sprawdzając je Kant poddał ją krytyce. Ukazał bowiem, ze idee owe stanowią cel rozumu, który dąży do nich i nie może zrealizować tego dążenia. Jak powiada Kant, można wskazać na potrzebę istnienia takich idei, nie można natomiast mówić o ich rzeczowej podstawie, o realności (ale zarazem i nie sposób dowodzić ich nieistnienia). Nie są one zatem przedmiotem poznania. Dlatego też kant twierdził, ze metafizyka (psychologia, kosmologia i teologia) jest przedsięwzięciem przynajmniej problematycznym, dalekim od ideału nauki, pełnym sprzeczności, pozornych dowodów, nielogiczności. Z drugiej strony Kant nie negował możliwości metafizyki, przyjął przecież istnienie rzeczy „samych w sobie” Nie mogąc zbudować metafizyki jako wiedzy, Kant uczynił ją sferą postulatów rozumu praktycznego.

- rozum praktyczny

krytyka rozumu praktycznego, które miała uzyskać prawdy ugruntowujące działanie człowieka, została poświęcona warunkom moralnego postępowania. Punktem wyjścia stało się odrzucenie etyki o charakterze zewnętrznym. Kant pragnął odnaleźć to, co kieruje naszym działaniem i jest automatycznie, wynika z samego rozumu (np. człowiek normalny nie może uzasadniać swoich dobrych czynów lękiem przed Bogiem, czy obietnicą nagrody, etyka ma być „bezinteresowna”, niezwiązana z jakimś celem).

Filozof dowodził, że podstawą etyki powinno być pojęcie dobrej woli charakteryzującej człowieka. Wola natomiast jest dobra wówczas, gdy wypełnia nakazy wynikające z obowiązku. Dlatego, zdaniem Kanta, tylko czyny mające w nim swoje źródło są moralne. Obowiązek dla filozofa polegał na podporządkowaniu się prawu (temu, co konieczne i powszechne), apriorycznemu, niezależnemu od doświadczenia.

Etyka kantowska ma charakter formalny – rozum praktyczny nakazuje podporządkować się prawu, lecz nie formułuje jego treści. Zasada imperatywu kategorycznego, bezwyjątkowego, brzmi: „postępuje wedle takiej zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym”, czyli postępuj tak, jakbyś chciał, by postępowali wszyscy. Zasada ta pozwala sprawdzić reguły naszego postępowania – jeśli nie można ich w ten sposób uogólnić, nie są maksymami moralnymi. Brak moralności byłby zatem czynieniem dla siebie wyjątku od obowiązującej reguły.

Aby jednak takie ujęcie prawa moralnego miało sens, Kant wprowadza postulaty rozumu praktycznego (łączące tę krytykę z „Krytyką czystego rozumu), „idee regulatywne”.

Otóż po pierwsze, imperatyw moralny ma sens, jeśli przyjmiemy, że człowiek jest istotą wolną, niezależną od praw przyrody; tylko wówczas może on odpowiedzialnie realizować nakaz, być sprawcą czynu. Wolność stanowi wszakże problem z zakresu metafizyki; nie sposób dowieść jej istnienia, można wszakże je założyć. Według Kanta człowiek jest istotą żyjącą w dwóch porządkach (dwóch światach): zjawisk i zmysłów (tu jest zdeterminowany przez prawa natury, przyczynowości – one stanowią przedmiot badań nauki) oraz rozumu (tu jest wolny). Filozof przyjmuje dwa postulaty rozumu praktycznego: nieśmiertelność duszy (jest niezbędna dla postępu w moralności; ten, utrzymuje Kant, niemożliwy jest w ciągu jednego życia – to zresztą jedno z ciemniejszych miejsc jego myśli) i istnienie Boga (gwarancja sprawiedliwości).

Tak więc zdaniem Kanta prawdy metafizyczne, niedostępne dla czystego rozumu (mówiącego o świecie zjawisk), są dostępne dla rozumu praktycznego, realizującego postulaty woli; należy zatem postępować tak, jakby prawdy te istniały. Są one wytworem rozumu, przejawem jego pragnień i dążeń. Z drugiej strony to czysty rozum staje się podstawa budowania moralności.

- władza sądzenia

Dopełnieniem poprzednich krytyk stała się Kantowska „Krytyka władzy sądzenia”, poświęcona estetyce – filozofii sztuki, oraz problemowi celowości w przyrodzie. Władze sądzenia określa filozof jako zdolność ujmowania różnorodnych zjawisk z perspektywy władającej nimi apriorycznej zasady (zakładającej celowość przedmioty). Cechą znamienną myśli Kanta jest dążenie do odróżnienia sądów poznawczych i moralnych od sądów estetycznych. Te ostatnie miały być bezinteresowne (dotyczą tylko artystycznego przedstawienia, a nie jego związku z rzeczywistością, nie mają żadnych celów poza sobą) oraz bezpojęciowe (przyjemność, bądź przykrość wywołuje w nas wrażenie, bezpośredni ogląd, a nie pojęciowe opanowanie przedmiotu), a także subiektywne, choć zarazem, dowodził filozof, coś się nam podoba w sposób konieczny (wynika to z celowości wewnętrznej dzieła sztuki, harmonijnego połączenia elementów formy – celowości bez celu i ponadto spontanicznej), a także powszechny (choć jest to powszechność bez reguły, wynikająca z podobieństwa ludzi).

Jak dowodzi Kant, przeżycia estetyczne – związane z władzą smaku – powstają w wyniku współdziałania wrażeń, wyobrażeń i sądów, a więc odwołują się do całości władz podmiotu. Doświadczenie estetyczne miało, według Kanta, w sposób chwilowy godzić człowieka ze światem natury (łączyć porządek moralny z porządkiem przyrodniczym, harmonizować zmysłowość, intelekt i rozum); w doświadczeniu estetycznym spotykają się: zjawiskowy kształt zmysłowy z noumenalną ideą.

Ważne w Kantowskiej estetyce jest rozumowanie piękna (związanego ze skończonością, z aspektem jakościowym, z kontemplacją podmiotu, z tym, co harmonijne) i wzniosłość (związanej z nieskończonością., z aspektem ilościowym, odczuciami podmiotu, także z tym, co nieharmonijne).

Kant wprowadza także pojęcie geniuszu twórczego, który w trakcie procesu kreacji artystycznej realizuje prawa przyrody i zarazem postępuje spontanicznie, w sposób wolny; tworzy dzieła oryginalne, nowe, stanowiące prawo w sztuce (tak przekracza prawa natury).

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Wątki