[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jarosław Iwaszkiewicz,
Opowiadania wybrane
(BN) oprac. Andrzej Zawada
BIOGRAFIA
Ukraina
Leon Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku na Ukrainie. Jego ojciec był
buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z
Uniw. Kijowskiego. Fragmenty jego nieskończonej prozy wykorzystał syn w opowiadaniu
KsięŜyc
wschodzi
.
Powstaniem zainteresował się Jarosław przez to, Ŝe jego ojciec w nim uczestniczył i przez to, Ŝe
jego rodzice byli starsi, gdy się urodził (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość.
W 1902 r. zmarł Bolesław Iwaszkiewicz i Maria z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Tu
Jarosław zaczął naukę i zaprzyjaźnił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę,
gdzie zostali do 1909 r. Jarosław uczył się w gimnazjum rosyjskim.
W Elizawetgradzie Jarek przyjaźnił się dalej z Szymanowskimi. W wieku 9-10 lat, równieŜ pod ich
wpływem, pisał wiersze i dramaty, próbował komponować (potem np. pieśń śpiewana w
Brzezinie
przez Malwinę będzie wzięta z
Pieśni kurpiowskich
Karola Szymanowskiego; wspólnie napisali
operę
Król Roger
).
Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie – Jarek uczy się i udziela korepetycji. Środowiska
ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość.
W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział prawa Uniw. Kijowskiego, równocześnie studiował w
szkole muzycznej i konserwatorium. Skłaniał się bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił
sobie, Ŝe kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał się wyróŜniać.
W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet
Lilith
w kijowskim piśmie „Pióro”. W teatrze Studya
Stanisławy Wysockiej był aktorem i doradcą literackim. Potem w 1921 r w Warszawie był
współzałoŜycielem teatru eksperymentalnego Elsynor, który zrobił klapę pokazując awangardową
sztukę lekcewaŜonego wtedy S.I. Witkiewicza. W XX-leciu napisał kilka dramatów, lepsze to
Lato
w Nohant
i
Maskarada
. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał
Odbudowę Błędomierza
,
Wesele pana Balzaka
,
Noc czerwcową
i
Pod akacjami
.
W 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego. Gdy latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa.
Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 października 1918 r. przyjechał do Warszawy.
Warszawa, Europa
Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim „Pro arte et studio” (red. Mieczysław Grycendler,
potem Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na
Nowym Świecie 57 czytali wspólnie róŜne wiersze.
W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut ksiąŜkowy Iwaszkiewicza –
Oktostychy
.
Pisarz współpracuje z poznańskim „Zdrojem” ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się
Zenobia
Palmura. Powieść poetycka
. Redaguje z Peiperem „Nową Sztukę”, ale pismo pada po dwóch
numerach (1922), a między redaktorami tworzy się konflikt.
W 1920 r. Iwaszkiewicz wstępuje do wojska na 3 miesiące, ale w walkach nie uczestniczy. Potem
redaguje dział Sztuka w „Kurierze Polskim” do 1923 r. Współpracuje z „Tygodnikiem
Ilustrowanym” i „Kurierem Lwowskim”. Sekretarzuje marszałkowi sejmu, Maciejowi Ratajowi.
1
W 1922 r. Ŝeni się z Anną Lilpop, córką przemysłowca warszawskiego, a od 1925 postanawia zająć
się głównie literaturą. WyjeŜdŜa do ParyŜa na pół roku. Potem wiele jeszcze podróŜował. Sycylia
stała się jednym z jego ulubionych miejsc.
W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z
dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum.
W 1927 r. Iwaszkiewicz pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą
polskich literatów. W 1932 r. jako dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r. – do Brukseli.
Rok później zrezygnował z polityki, w której nie liczono się z intelektualistami (Tomasz Mann
musiał emigrować), równieŜ z powodu choroby Ŝony.
AngaŜował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach
Powrotu do
Europy
widać ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać
Kochanków z Werony
, gdzie
tragiczne zakończenie to nie wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów.
W listach do Ŝony nie pisał jednak o ksiąŜkach, ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia
1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera.
W 1932 r. spędza kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy
Panny z wilka
. Sycylia zastępuje mu
Ukrainę – wciąŜ porównuje te kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze
Słońce w kuchni
,
Młyn nad Kamionną
, przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze
Gniazdo łabędzi
i
Szkice o literaturze skandynawskiej
.
Stawisko, okupacja
W 1936 r. Iwaszkiewicz osiada w Stawisku. Publikuje zbiór opowiadań
Młyn nad Utratą
. W
1938 r. wychodzą
Wiersze wybrane
, tom poetycki
Inne Ŝycie
, powieść
Pasje błędomierskie
,
Dwa
opowiadania
i esej
Fryderyk Szopen
.
Gdy wybuchła II wojna, jako jedyny ze Skamandra, zdecydował się zostać w domu. Liczył, Ŝe
Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim
najcenniejsze obrazy i rękopisy. W 1941 r. zaczął pisanie
KsiąŜki moich wspomnień
, cyklu esejów o
dzieciństwie, ukraińskiej i mazowieckiej młodości, skamandryckich początkach literackich,
przyjaźniach intelektualnych. Pisał
Nowele włoskie
i wiersze do tomu
Ciemne ścieŜki
. Powstały
opowiadania:
Bitwa na równinie Sedgemoor
,
Matka Joanna od Aniołów
,
Stara cegielnia
,
Ikar
i
Młyn nad Lutynią
.
W Stawisku w czasach wojny wiele osób znalazło schronienie i opiekę. Bywał tu Andrzejewski,
Miłosz, Dygat, Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu
wieczory autorskie, odczyty i koncerty.
Iwaszkiewicz-instytucja
Po wojnie wielokrotnie wybierany był prezesem Zarządu Głównego Związku Zawodowego
Literatów Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w
Wikipedii). W 1952 r. został posłem na Sejm PRL.
Dostawał nagrody literackie, państwowe i zagraniczne, m.in. radziecka Nagroda Leninowska
(1970). Redagował czasopisma: poznańskie „śycie Literackie”, „Nowiny Literackie” (W-wa, PPS),
„Twórczość” (od 1955, po WaŜyku).
Za socrealizmu w ramach pańszczyzny dla partii rządzącej napisał
Sprawę pokoju. Wiersze i
przemówienia
, wiersz
List do Prezydenta Bieruta
, dydaktyczną powieść dla młodzieŜy
Wycieczka
do Sandomierza
, opowiadania, np.
Ucieczka Felka Okonia
. Powstaje studium o Bachu i
Listy z
podróŜy do Ameryki Południowej
.
2
Stary poeta
W latach 60. i 70. Stawisko stało się juŜ domem ludzi starych. 23 grudnia 1979 r. zmarła Ŝona
pisarza. 86-letni Iwaszkiewicz wyjechał do ParyŜa. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala.
Zmarł 2 marca 1980 r. Pochowano go – wedle Ŝyczenia – po katolicku, w Brwinowie.
TWÓRCZOŚĆ
Dwa powody jej niezwykłości: pokaźne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.
Poezja
Napisał 24 ksiąŜki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy.
Debiut poetycki miał miejsce w piśmie „Pióro”, w Kijowie w roku 1915, a takŜe w tygodniku
„Kłosy Ukraińskie”:
·
precyzja formalna
·
intensywna zmysłowość
·
malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury
·
imitacja doznań dotykowych i smakowych
·
struktura dźwiękowa i muzyczna kompozycja
Debiutancki tom
Oktostychy
(1919): KLASYCYZM
·
demonstracja estetyzmu
·
impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę
·
aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich
·
rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury – jedyny dany nam świat
·
kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm,
eksponujący ja poetyckiej jako środek doznań emocjonalnych
ã
wczesna poezja
·
parnasizm – poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury
Dionizje
(1922) – drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM
·
prywatność i fascynacja śmiercią
·
ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów
rytmicznych
·
prozaizacja i brutalizacja słownictwa
·
antyestetyzm!
·
bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia
egzystencjalnego pogodzenia z prawami natury
Powrót do Europy
(1931),
Lato 1932
(1933),
Inne Ŝycie
(1938):
·
wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne
widziane przez symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty
Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje – ody, poematy,
List do Prezydenta
Bieruta
), nurt antypoetycki (naturalność – cykl
Wiersze ulotne
).
Ciemne ścieŜki
(od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) + poematy
Tristan przebrany
(1946),
PodróŜ
do Patagonii
(1949):
·
nurt trzeci – artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu
(razem z tomem
Warkocz jesieni
, 1954)
3
Wiersze lat 60.:
Jutro Ŝniwa
(1963),
Krągły rok
(1967),
Xenie i elegie
(1970):
·
najbliŜej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji
·
odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją
·
rozluźnienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe – otwarta kompozycja, zaburzony
porządek rytmiczny i rymowy
·
powraca prywatność
·
dominuje antyestetyzm
Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:
·
Śpiewnik włoski
(1974) – językowa swoboda, wolność wyboru kaŜdej tradycji, poetyckość
nie licząca się ze szkołami
·
Mapa pogody
(1977) i
Muzyka wieczorem
Poezja Iwaszkiewicza dąŜy do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i
ekspresjonizm, mają teŜ swoje odpowiedniki w prozie
Proza
Klasycyzm: narracja powieściowa, dłuŜsze opowiadania – tradycyjny realizm, temat współczesny
lub historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie.
Ekspresjonizm: proza poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre
późniejsze opowiadania – tragizm zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w
nadrealnej estetyce sennego koszmaru.
Powieści
7 sztuk:
Hilary, syn buchaltera
(1923),
KsięŜyc wschodzi
(1925),
Zmowa męŜczyzn
(1930),
Czerwone tarcze
(1934),
Pasje błędomierskie
(1938),
Wycieczka do Sandomierza
(1953), 3-tomowa
Sława i chwała
(1956, 1958, 1962).
Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki,
czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu moŜliwości wyboru.
Pisarz mówił, Ŝe w jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to
wewnętrzną (autotematyzm).
Dzieje artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem
jednostki wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze Ŝycie przekształcać w doświadczenie
uniwersalne. Nie moŜe się to stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W
KsięŜycu...
określił
swój program: „Zatrzymywać momenty Ŝycia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje
odnalezione zadanie”.
W opowiadaniu
Serenite
dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji –
przekonanie o niepoznawalności świata, niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta
winien dąŜyć do poznania mimo wszystko i składać „kontur rzeczywistości”. Pilność, pracowitość
sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę.
Upływ czasu i przyrost doświadczenia przesuwają punkt cięŜkości w stronę sceptycyzmu i pokory.
Widać to juŜ w
Zmowie męŜczyzn
. Dylemat Ŝycia ukazany jest tu jako walka aktywizmu i
pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.
·
motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w
Matce Joannie...
·
Alinka to zapowiedź postaci
Panien z Wilka
·
postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych
Sławy i chwały
4
·
najwaŜniejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę Ŝyciowej klęski
W
Pasjach...
chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki.
Pretekstem jest tradycyjne widowisko pasyjne, które ma być skomercjalizowane – bohaterowie
róŜnie się do tego ustosunkowują. W literaturze dominował wtedy katastrofizm.
Czerwone tarcze
nie są juŜ powieścią współczesną, ale histriozoficzną – rola jednostek,
społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII wieku i opowiada dzieje Henryka
Sandomierskiego.
Pracę nad
Sława i chwałą
przerwała II wojna. Pisana była 24 lata, w realiach trzech epok – Polska
niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym tematem powieści jest poszukiwanie
wewnętrznego ładu, czemu przeszkadza historia. Obroną moŜe być dystans artysty.
Eseje
Opowieści autobiograficzne, eseje podróŜnicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze,
noty edytorskie. Zaczął je pisać od wydania
PejzaŜy sentymentalnych
(1926), najbardziej znane są
PodróŜe po Polsce
:
·
wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłoza,
Stempowskiego, Vincenza
·
motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym moŜna i chce się
identyfikować (dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomerz)
·
podróŜe są równieŜ w głąb siebie, są autoanalizą
KsiąŜka moich wspomnień
została napisana w czasie II wojny w celach „autoterapeutycznych”.
Eseje podróŜnicze to teŜ
KsiąŜki o Sycylii
(1956),
PodróŜe do Włoch
(1977) i
Petersburg
(1976).s
·
w tych drugich jest zwarte pytanie o siły Ŝywotne kultury europejskiej – Włochy były dla
niego jej źródłem; mniej go interesuje teraźniejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm
·
Petersburg
to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia
tu pytanie, które powraca w
Mapie pogody
: „Czyśmy Europejczycy, czyli teŜ Azjaci?”
(pojawia się ono teŜ w
Zarudziu
)
Ogrody
(1974) to esej o najwaŜniejszych parkach w Ŝyciu pisarza, monolog starego i
doświadczonego autora.
Varia
Wymienione powyŜej (pierwsza linijka „esejów”) i utwory dramatyczne. Spośród dramatów
najstarszy jest
Samobójstwo. Konwersacje o tragedii
(1912). Najpopularniejsze były osnute na
biografiach Szopena i Puszkina:
Lato w Nohant
i
Maskarada
.
Pisarz tłumaczył teŜ z francuskiego, rosyjskiego, angielskiego, duńskiego. Napisał scenariusz
filmowy
Nad Niemnem
(1938).
OPOWIADANIA
W edycji
Dzieł
(1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek.
Tworzył gatunki pograniczne:
1. fabuła/dokument – w tomie
Marginalia
(1993)
2. fabuła/ekspresja językowa poezji – proza poetycka (określenie autora):
Zenobia Palmura
(1920; pierwszy przejaw autotematyzmu, bohater nawet nazywa się Iwaszkiewicz),
Legendy
i Demeter
(1921),
Ucieczka do Bagdadu
(1923),
Wieczór u Abdona
(1923)
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mirabelkowy.keep.pl